صکوک چیست؟ آشنایی با انواع صکوک اسلامی
یکی از بزرگترین مسائل شرکت های بورسی و خارج از بورسی تامین مالی است، این شرکت ها نیاز به پول دارند تا بتوانند طرح های خود را اجرا کنند و طبیعتا بهره آن را پرداخت کنند. این مسیر تامین مالی عملا از طریق بازار بدهی (debt market) است. از آن جایی که در این بازار نرخ های بهره با درآمد ثابت هستند به آن بازار با درآمد ثابت (Fixed income) نیز می گویند. اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران، با نام صکوک (sukuk) شناخته می‌شوند؛ کلمه «صکوک» از واژه عربی «صک» به معنای سفته، چک و نوشته بدهکار است و این کلمه به طور عادی و در اصطلاحات بانکداری اسلامی به عنوان اوراق قرضه اسلامی شناخته می‌شود.
از طرفی بسیاری از سرمایه گذاران یا صندوق ها، مازاد منابع دارند و نیاز به سرمایه گذاری در بانک یا یکی از بازارهای با درآمد ثابت دارند. به همین منظور انتشار اوراق بدهی عملا می تواند هم نیاز سرمایه گذاران و هم نیاز شرکت ها را برطرف کند.
صُکوک، یکی از انواع اوراق بدهی است که بر پایۀ یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام طراحی شده است. صُکوک جمع کلمه عربی «صَک» به معنی بدهی و معادل عربی واژه انگلیسی Cheque (چک) است. اوراق صکوک یکی از مسیرهای تامین مالی برای شرکت ها است و هم چنین سرمایه گذاران نیز می توانند با خرید این اوراق از مزایای درآمد ثابت آن بهره مند شوند.
در این مقاله در خصوص ویژگی های صکوک، نحوه سرمایه گذاری بر روی آن ها ، ارکان آن ها و نحوه انتشار آن نکاتی ارائه می گردد.
ماهیت صکوک
بازار تامین مالی در دنیا با اوراق قرضه یا (Bond) شناخته می شود که به دلیل ماهیت سود ثابت و ربوی بودن، در اسلام حرام شمرده می شود و ابزارهای مالی اسلامی (صُکوک) جایگزین آن می شوند. صکوک اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعهای از دارایی ها و منافع حاصل از آن‌ها می‌باشند. در واقع "صکوک" بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است، در حالی که "اوراق قرضه" فقط حاکی از تعهد بدهی هستند، یعنی رابطه بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه رابطه وام دهنده و وام گیرنده است که نرخ بهره وام هم ثابت است.
اوراق قرضه‌ای که به وسیله شرکت هند شرقی هلند صادر شده‌است. (۱۶۲۳ میلادی)
ارکان انتشار صکوک به شرح ذیل است:
- بانی: شخص حقوقی است که نهادواسط برای تامین مالی وی در قالب عقود اسلامی، اقدام به انتشار صکوک می نماید. در واقع همان شرکتی که پول نیاز دارد بانی محسوب می شود.
- ناشر (واسط): هر شخص حقوقی است که اوراق بهادار را منتشر می کند. واسط یک نهاد مالی است که توسط بانی جهت انجام یک پروژه خاص انتخاب یا تاسیس می شود.
- امین: حسابرس بانی است که به منظور حفظ منافع دارندگان اوراق و حصول اطمینان از صحت عملیات بانی در طرح، نسبت به مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب ها و صورت های مالی و عملکرد اجرایی بانی به موجب قرارداد منعقد شده، مستمرا رسیدگی و اظهار نظر می نماید.
- ضامن: شخص حقوقی است که پرداخت مبالغ اصل و در صورت وجود سود اوراق و نیز سایر وجوهی را که بانی ملزم به پرداخت آن به ناشر می باشد، در سررسید یا سررسیدهای معین تعهد و تصمین می نماید.
- عامل فروش: شخص حقوقی است که نسبت به عرضه و فروش صکوک از طرف نهاد واسط اقدام می نماید.
- عامل پرداخت: شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار وجوه است که نسبت به پرداخت های مرتبط با اوراق در سررسید های معین به سرمایه گذاران اقدام می نماید.
- سرمایه گذاران: اشخاص حقوقی یا حقیقی هستند که با خرید اوراق بهادار، بانی را تامین مالی می نمایند.
یک نمونه از اوراق صکوک (مرابحه) در فرابورس ایران منتشر شده است.
تاریخچه اوراق قرضه و صکوک در ایران
انتشار اوراق قرضه قبل از انقلاب مشکلی نداشت. به عنوان نمونه قبل از انقلاب، دولت اقدام به انتشار چند مورد اوراق‌قرضه نمود؛ مثلا اوراق‌قرضه ملی منتشره دولت دکتر محمد مصدق، اوراق‌قرضه اصلاحات ارضی منتشره توسط بانک کشاورزی، و اوراق‌قرضه عمران اراضی عباس آباد منتشره توسط شهرداری نمونه هایی از این موضوع هستند.
لایحه قانونی اصلاحقسمتی از قانون تجارت در سال 1347 و قانون انتشار اسناد خزانه و اوراق قرضه در سال 1348 مصوبه مجلس شورای مالی، دو قانون مهمی هستند که در آن ها نحوه انتشار اوراق قرضه، تبدیل اوراق قرضه به سهام پیش از انقلاب تصویب شده اند.
بعد از انقلاب اسلامی به دلیل ربوی بودن اوراق‌قرضه، مطالعات گسترده‌ای توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و بورس اوراق بهادار انجام گرفت و سپس اوراق جدیدی تحت عنوان "اوراق‌مشارکت" به‌عنوان جایگزینی برای اوراق‌قرضه طراحی گردید و قانون مربوط به انتشار این اوراق در تاریخ مهر ماه سال 1376 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. آیین‌نامه اجرایی این قانون در شهریور ماه 1377 بنا به پیشنهاد مشترک وزارت امور اقتصادی و دارایی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی (برنامه و بودجه سابق)، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و سازمان بورس و اوراق بهادار به استناد ماده 12 قانون مزبور به تصویب هیات وزیران رسید و به این ترتیب مجموعه قانونی کاملی فراهم آمد . در کنار قانون گذاری، اوراق‌مشارکت در ایران از سال 1373 و با فروش اوراق‌مشارکت طرح نواب به وسیله شهرداری تهران متولد شد، بعد از آن اوراق‌مشارکت شهر سالم (بازسازی بافت پیرامون حرم حضرت عبدالعظیم در سال 1374) و سایر اوراق‌مشارکت (1375- 1380) صادر شد و همزمان با برنامه سوم توسعه، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از مجلس وقت مجوز قانونی گرفت تا با انتشار اوراق‌مشارکت و گردآوری نقدینگی، منابع مالی لازم برای افزایش سرمایه بانک‌ها را فراهم آورد و بدین ترتیب، بانک مرکزی به صادرکننده اوراق‌مشارکت بدل شد.
اوراق مشارکت تنها یکی از مدل های صکوک است که در دهه 80 و 90 شمسی قوانین بقیه صکوک نیز توسط مجلس شورای اسلامی نوشته و در بازارهای پولی و مالی اجرا شد.
انواع صکوک
در یک تقسیم بندی کلی می توان انواع صکوک را به دو گروه زیر تقسیم نمود:
- بزار حقوق صاحبان سهام شامل: صکوک مشارکت و مضاربه
- ابزار بدهی شامل: صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه
اما در یک تقسیم بندی جزیی، انواع ابزارهای مالی اسلامی یا صکوک در بازار سرمایه ایران به شرح زیر است که با کلیک بر روی هر کدام از آن ها می توان به نحوه ساز و کار آن پی برد :
- اوراق اجاره
- اوراق مرابحه
- اوراق مضاربه
- اوراق منفعت
- اوراق مزارعه
- اوراق مساقات
- اوراق استصناع
- اوراق سلف (سلم)
- اوراق جعاله
- اوراق مشارکت
- صکوک خرید دین
- اوراق رهنی
- اوراق بیمه اتکایی
- اوراق قرض الحسنه
جهت کارکرد و نحوه انتشار هر ورقه صکوک می توانید بر روی آن کلیک نمایید.
