تفاوت بورس و فرابورس چیست؟ پذیرش در فرابورس چه مزایایی دارد؟

آشنایی با تفاوت های بورس و فرابورس و بازارهای این دو، بر انتخاب سهام سرمایه گذاران تاثیر می گذارد و متغیری اثرگذار است. از طرفی شناخت بازارهای بورس و فرابورس صرفا برای سرمایه گذاران مهم نیست نیست بلکه این موضوع برای شرکت ها  و ناشرین هم مهم است که در کدام بازار قرار می گیرند. در این مقاله در خصوص بازارهای بورس های اوراق بهادار (بورس و فرابورس) توضیحاتی ارائه می گردد. اگر می‌خواهید با سازمان دهی بورس ایران بیشتر آشنا شوید پیشنهاد می‌شود حتما مقاله ارکان بازار سرمایه را نیز بخوانید.

در یک نگاه کلی برای سرمایه گذاران بین بازارهای اصلی بورس و فرابورس تفاوت خیلی خاصی وجود ندارد. در دوره های مختلف با گسترش تکنولوژی این تفاوت ها هر چه که بوده، کم رنگ و کم رنگ تر و شباهت های آن ها بسیار زیاد تر شده است. مهم ترین ویژگی مشترک این دو بازار این است که هر دو بازار اوراق بهادار هستند و سهام شرکت ها در آن معامله می شود.  اما به بسته به نوع بازار ریسک ها بیشتر و کمتر می شود. 

برای اینکه تفاوت بورس و فرابورس را در کشور خودمان متوجه شویم بهتر است به تفاوت بورس های  NYSE و NAZDAQ مقداری بپردازیم. در سالیان گذشته شرکت های بزرگ، قدیمی و سود ده در بورس نیویورک معامله می شدند و رسمیت معاملات در آن نیز بسیار زیاد بود. طبیعتا شرکت های کوچکتر تمایل داشتند که سهامشان در بورس معامله شود اما در بورس نیویورک، جایی برای آن ها نبود.  در ابتدای دهه 70 میلادی بورس نزدک با تکیه بر شرکت های پیشرو در فناوری تشکیل شد.

در ابتدا اصلا دفتر فیزیکی نداشت و اولین بورسی بود که بعدا وبسایت ایجاد کرد و اصلا الکترونیک شد. نزدک به عنوان یک بازار بورس الکترونیک تاسیس شد و هدف از ایجاد آن تسهیل معاملات و ایجاد روشی آسان‌تر و سریع‌تر برای خرید و فروش سهام بوده است. در واقع همه چیز در نزدک سریعتر و راحت تر بود. از پذیرش شرکت ها تا نحوه سفارش گذاری. به عبارتی نزدک آمد تا این خلا که عنوان شد را پر کند. البته در شرایط فعلی با گسترش تکنولوژی عملا تفاوت خاصی بین این دو بورس و نحوه معاملات آن ها وجود ندارد. 

با این مقدمه به تفاوت بورس و فرابورس در کشورمان نیز می توان بهتر پی برد. در ابتدا شرکت بورس اوراق بهادار تهران از آغاز فعالیت بورس در سال 1346 (تحت نام سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران) شروع به فعالیت کرده و شرکت های بزرگ در این بورس پذیرش  شدند. شرکت هایی نظیر سیمان تهران، ایران ناسیونال(ایران خودرو)، مینو و ... . بعدها خلاء  شرکت هایی که می توانستند معاملات روزانه داشته باشند اما اندازه شرکت های بورسی نبودند بسیار چشم گیر شد.

فرابورس ایران به منظور توسعه بازارها و ابزارهای مالی و پوشش خلاءهای ناشی از نداشتن دسترسی بخش عمده‌ای از صاحبان صنایع به بازار سرمایه تشکیل شده‌است. در واقع شرکت های کوچکتر و شرکت هایی که توان سودآوری با کیفیت و زیاد را نداشتند اما تمایل به عرضه در بورس را داشتند در فرابورس معامله شدند. 

شرکت فرابورس ایران در سال 1388 آغاز به کار کرد. ابتدا به عنوان یک بازار خارج از بورس مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار را گرفت و سپس به عنوان یکی از بورس های کشور این مجوز را دریافت کرد. 

بازار بورس چیست؟ 

منظور از بازار بورس در این مقاله، بازارهایی هست که شرکت بورس اوراق بهادار تهران در آن فعالیت دارد. در حال حاضر این بورس، بازارهای سهام، اوراق بدهی، صندوق های قابل معامله، اوراق تبعی، قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای آتی را دارد. که بازار سهام آن به بازار اول، دوم و سرمایه گذاری حرفه ای دسته بندی می شود.  بازار اول خود به دو تالار اصلی و فرعی تقسیم بندی می شود. تفاوت بازار اول و دوم  در شرایط فعلی تنها به دامنه نوسان آن ها مربوط می شود که ممکن است این موضوع نیز در گذر زمان تغییر کند.

در واقع هیچ تفاوت خاصی وجود ندارد.  بازار سرمایه گذار حرفه ای اما شرایط سخت گیرانه تری نسبت به دو بازار دیگر دارد و سرمایه گذاران این بازار می بایست بیانیه ریسک را امضا نمایند. به نوعی ریسک این بازار نسبت به ریسک بازارهای اول و دوم بیشتر است. در کل همانطور که عنوان شد با گسترش تکنولوژی نحوه خرید و فروش سهام این بازارها نیز بسیار شبیه به هم شد. 

نمای کلی بازارهای بورس اوراق بهادار تهران

بازار فرابورس چیست؟

منظور از بازار فرابورس در این مقاله، بازارهایی هست که شرکت فرابورس ایران در آن فعالیت می کند. در حال حاضر بازارهای اول، دوم، پایه، توافقی، سوم، شرکت های کوچک و متوسط (SME)، دارایی های فکری، ابزارها و نهادها و مشتقات فعال هستند. سرمایه گذاران عمدتا با بازارهای اول و دوم سرو کار دارند، اما بازارهای دیگر مقررات خاص خود را دارند. 

بازار فرابورس ایران در یک نگاه
 

بازار اول و دوم بورس و فرابورس فرابورس

وقتی صحبت از معاملات سهام می شود منظور معاملات در یکی از بازارهای اول و دوم بورس و فرابورس است، سرمایه گذاران بیشتر از همه با این بازارها سرو کار دارند. در حال حاضر تنها تفاوت بین بازارهای اول و دوم بورس و بازارهای اول و دوم فرابورس که برای ناشرین یا شرکت های بورسی بسیار جذاب است معافیت مالیاتی است. معافیت مالیاتی شرکت های بورسی دو برابر فرابورس است. 

در ماده 134 قانون مالیات های مستقیم ق.م.م مصوب سال 1394 آمده است:

ماده 143-  معادل ده درصد (10%) از مالیات بردرآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌ های کالایی پذیرفته شده و به فروش می‌رسد و ده درصد (10%) از مالیات بردرآمد شرکت‌هایی که سهام آن‌ها‌ برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود و پنج درصد (5%) از مالیات بر درآمد شرکت‌هایی که سهام آن‌ها‌ برای معامله در بازار خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود، از سال پذیرش تا سالی که از فهرست شرکت‌های پذیرفته شده در این بورس‌ها یا بازارها حذف نشده‌اند با تأیید سازمان بخشوده می‌شود.

شرکت‌هایی که سهام آن‌ها‌ برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی یا بازارهای خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته شود در صورتی که در پایان دوره مالی به تأیید سازمان حداقل بیست درصد (20%) سهام شناور آزاد داشته باشند معادل دو برابر معافیت‌های فوق از بخشودگی مالیاتی برخوردار می‌شوند.

تفاوت دیگر بازارهای اول و دوم چه در بورس چه در فرابورس دامنه نوسان است که این مقرره نیز ممکن است به زودی تغییر کند. در حال حاضر دامنه نوسان شرکت هایی که در بازار اول بورس و فرابورس هستند 7 درصد بوده که 1 درصد بیشتر از بازارهای دوم بورس و فرابورس است (6 درصد). 

بازار پایه فرابورس

در قانون بازار آمده است که سازمان بورس متولی اعطای مجوز و تایید شرکت های سهامی عام است. بخش زیادی از شرکت های سهامی عام در بورس و فرابورس حضور دارند. در این بین اما شرکت هایی هستند که به هر دلیلی در بورس معامله نمی شوند. اینجا نیز یک خلا قانونی به وجود آمده است. سازمان بورس متولی شرکت های سهامی است  و بخشی از این شرکت ها در بورس نیستند. در قانون برنامه 5 ساله پنجم سازمان بورس مکلف شد نحوه معامله این شرکت ها را تعیین تکلیف کند. اینجا نیاز به بازار پایه احساس شد.

از طرفی برخی از شرکت هایی که در بورس بودند بعد از مدتی عملکرد مناسبی را نتوانستند داشته باشند. در نتیجه می بایستی از بورس یا فرابورس اخراج می شدند. اخراج آن ها به معنای معامله نشدن شرکت ها نبود، بالاخره باید یک بازاری می بود که این شرکت ها در آن معامله شوند. همه این موارد منجر به ایجاد بازار پایه شد. 

بازار پایه از جمله بازارهای فرابورس است که مطابق با ماده 4 "دستورالعمل پذیرش، به منظور عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ایران" راه¬ اندازی گردیده است. شرکت‌های درج شده در بازار پایه در سه دسته طبقه بندی می‌گردد:

• شرکتهایی که درخواستی مبنی بر پذیرش ندارند و به دلیل الزام قانونی طبق ماده 99 برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران بایستی در بازار پایه درج گردند. مطابق با ماده 99 قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران به منظور ارتقاء جايگاه بازار سرمايه در اقتصاد كشور و ساماندهي بازار متشكل اوراق بهادار كليه اشخاصي كه تاكنون نسبت به انتشار اوراق بهادار اقدام كرده‌اند مكلفند نسبت به ثبت آن نزد سازمان بورس و اوراق بهادار اقدام نمايند و عدم ثبت، تخلف محسوب مي‌شود. ناشران اوراق بهادار ثبت‌شده نزد سازمان مذكور بايد اطلاعات مالي خود را براساس ترتيبات مقرر در ماده (45) قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران منتشر نمايند و معاملات اوراق بهادار ثبت‌شده در سازمان فقط در بورس ها و بازارهاي خارج از بورس داراي مجوز و با رعايت مقررات معاملاتي هر يك از آنها حسب‌مورد امكان‌پذير بوده و معاملة اوراق بهادار مذكور بدون رعايت ترتيبات فوق فاقد اعتبار است.
• شرکت هایی که نزد سازمان بورس ثبت شده‌اند، اما شرایط پذیرش را ندارند.
• شرکت‌هایی که به دلیل از دست دادن شرایط بازارهای بورس یا فرابورس از بازار مربوطه لغو پذیرش می‌شوند، در بازار پایه درج می‌گردد. مقررات ارائه اطلاعات در این بازار به مراتب ساده‌تر از بازار اول و دوم است. با توجه به شرایط شرکت معاملات بازار پایه به شکل عادی (دارای دامنه نوسان و در عملیات عادی بازار) یا توافقی (فاقد دامنه نوسان و بر اساس توافق خریدار و فروشنده) انجام می‌شود.

شرکت های بازار پایه در سه رنگ زرد، نارنجی و قرمز دسته بندی می شوند که به ترتیب ریسک آن ها بیشتر می شود. هر چقدر پرریسک تر باشند دامنه نوسان آن ها نیز کم تر می شود. بازار زرد دامنه نوسان 3 درصدی، نارنجی 2 درصدی و قرمز 1 درصدی دارد. 

سایر ویژگی های شرکت های بازار پایه به شرح زیر است:

• شرکت های بازار پایه در فرابورس پذیرش نشدند بلکه درج نماد شدند. 
• شرکت های بازار پایه معافیت های مالیاتی عنوان شده را ندارند. 
• ضریب محاسباتی برای اعطای اعتبار در شرکت های بازار پایه بسیار کم است. 
• برای خرید و فروش شرکت های بازار پایه، سهامداران ابتدا باید بیانیه ریسک بازار پایه را امضا نمایند. 

بازار SME فرابورس

 SME  مخفف Small and Medium-sized Enterprises است که  معنی شرکت های کوچک و متوسط را دارد. این بازار برای شرکت های کوچک و متوسطی طراحی شده که تمایل به حضور در بورس را دارند.  شرکت‌ها یا بنگاه‌های کوچک و متوسط از دیدگاه بانک جهانی تعریف مشخصی دارند که ممکن است با سایر تعاریف شرکت‌های کوچک و متوسط در اروپا، ایران یا دیگر کشورها اندکی متفاوت باشد. در حال حاضر این بازار در فرابورس خیلی فعال نیست و از طرفی محدودیت هایی برای خرید اشخاص حقیقی در آن وجود دارد. 

بازار توافقی فرابورس

بازار توافقی یکی از انواع بازارهای فرابورس است که با هدف تسهیل انجام معاملات بزرگ مثل معاملات بلوکی در بازار سرمایه ایجاد شده است. در حقیقت، شرکت‌هایی که اوراق بهادار آن‌ها در سازمان بورس و اوراق بهادار ثبت شده است، پس از ارائه مدارک و مستندات لازم به فرابورس ایران، در صورت تایید، نماد آن‌ها در این بازار درج خواهد شد. همچنین،  فرایند پذیرش در بازار توافقی برای شرکت‌ها انجام نمی‌شود.  

لازم به ذکر است این شرکت‌ها فرایند پذیرش را طی نمی‌کنند. طبیعتا حضور در این بازارها برای سرمایه گذار ریسک دارد. سفارشات در این بازارها مشخص نیست و صرفا از طریق استیشن یا نامک انجام می شود و ابهام معاملاتی در این بازار بسیار بالاتر است بازارهای دیگر است. در واقع این بازار حتی از بازار پایه هم ریسک بیشتری دارد. 

بازار دارایی های فکری فرابورس

بازار دارایی فکری که با نام بورس ایده نیز معرفی شده در فرابورس ایران صرفا به خرید و فروش ایده می پردازد.  در واقع زمینه‌های لازم جهت تجاری‌سازی ایده‌ها و اختراعات و تامین منابع مالی مورد نیاز آنها را از طریق بازار سرمایه مهیا می‌سازد. دارایی فکری شامل انواع اختراعات، حق ثبت اختراع، برندسازی، طرح‌های صنعتی و ... می‌شود. این بازار صرفا جهت معامله اختراعات و ابداعات مخترعین است و درج نام در این فهرست به منزله تایید و یا پذیرش و یا درج در هیچ یک از بازار های فرابورس ایران نیست. 
فرابورس ایران معمولا در اطلاعیه های زیادی اعلام می کند که در خصوص تاییدیه فنی و یا تعیین قیمت و سایر موارد مربوط به لیست اختراعات ، هیچ گونه دخل و تصرفی نداشته و نخواهد داشت و صرفا محلی برای معامله این ایده ها را فراهم می کند. 

برخی از معاملات انجام شده در بازار دارایی های فکری

بازار مشتقات بورس و فرابورس

هر دو بورس اوراق بهاداری کشور در حال حاضر بازار مشتقات دارند که در آن قراردادهای آتی، آپشن و اوراق تبعی معامله می شوند. مشتقات مالی  (financial derivatives) نوعی ابزار هستند که به خودی خود دارایی نیستند اما  ارزش آن بر اساس دارایی پایه مشخص می‌شود. در واقع ارزش اوراق مشتقه مالی بر اساس دارایی پایه و زمانی که قرارداد به پایان می‌رسد، تعیین می‌شود. مشتقات عموما در دسته بندی های قراردادهای آتی یا فیوچر (Futures) ، قراردادهای فوروارد (Forwards)، قرارداد اختیار معامله یا آپشن (Option) ، مبادله (Swap) و قرارداد سبد دارایی‌های متفاوت (CFD) قرار می گیرند که در مقالات بعدی در این خصوص به جزییات پرداخته می شود. 

اختیار فروش نماد شستا که نوعی از مشتقاتی بورس های اوراق بهادار

نتیجه گیری

همانطور که عنوان شد با گسترش تکنولوژی نحوه معاملات همه ابزارها و همه بازارها بسیار شبیه هم دارد می شود. در نتیجه تفاوت بازارهای مختلف بورس و فرابورس صرفا به میزان ریسک سرمایه گذار بستگی دارد.