اوراق مضاربه چیست و چه انواعی دارد؟

یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین انواع صکوک، صکوک مضاربه است. این نوع از قراردادها امکان تجارت یک فرد با سرمایه شخص دیگر را فراهم می‌کند. یکی از بزرگ‌ترین مزایای این اوراق این است که بخشی از سرمایه مردم که راکد مانده است وارد چرخه اقتصادی می‌شود و معمولاً برای هر دو طرف قرارداد دارای منفعت است. از طرف دیگر اگر این اوراق در بازارهای اولیه و ثانویه اوراق مضاربه با رقابتی سالم معامله شوند، می‌توانند یک ابزار مناسب برای توزیع یکنواخت ارزش‌افزوده در کل اقتصاد کشور باشند. آشنایی با این نوع صکوک می‌تواند درهای جدیدی از فرصت‌های سودآور بازار سرمایه را به روی شما، بگشاید.

اوراق مضاربه چیست؟

اوراق مضاربه نوعی از صکوک است که در تجارت و داد و ستد مورد استفاده قرار میگیرد. در این مقاله به بررسی کامل اوراق مضاربه، انواع و قوانین آن میپردازیم. همچنین در مقاله اوراق بهادر چیست؟ نیز انواع اوراق بهادار را بررسی کرده‌ایم.

اوراق مضاربه، يكی از انواع متنوع اوراق بهادار اسلامی، مبتنی بـر قـرارداد مـضاربه است. اين اوراق با توجه به آنكه قابليت مبادله در بازار ثانويه را دارد، ميتواند به عنوان يك ابزار كارآمد مالی، علاوه بر تأمين مالی بخش صادرات، وابستگی نظـام مـالی را بـه تأمين مالی به وسيله بانك كاهش دهد و به توسعه بازار سرمايه و تأمين مالی، از اين راه كمك كند.

با مثال ساده‌ای این بند را ملموس تر می‌کنیم، فرض کنید شما صاحب مالی هستید، فردی از شما درخواست میکند که سرمایه تان را در اختیار او قراردهید تا با آن به تجارت بپردازد و شما را در سود حاصل از آن شریک کند. در این مثال او عامل و شما مالک هستید که طی قراردادی این شراکت ثبت شده و سود حاصل از انجام فعالیت تجاری بین او و شما تقسیم می‌شود و در سررسید معین، اصل سرمایه که در این مثال پول شماست به شما باز میگردد.

سود این اوراق کاملاً به فعالیت تجاری یا اقتصادی وابسته است و نمی‌توان از پیش رقم خاصی را معین کرد. به همین دلیل حتی اگر سودآوری یک فعالیت با دقت بالایی تخمین زده شود، ممکن است به هر دلیلی سود مدنظر حاصل نشود و یا بیش از حد انتظار سودآور باشد. بنابراین سود اوراق مضاربه قطعی نیست و فقط سهم درصد تقسیم بین دو طرف مشخص و معین است.

انواع اوراق مضاربه

اوراق مضاربه خاص

جهت انجام فعالیت تجاری خاص، اوراق مضاربه خاص عرضه شده و پس از اتمام آن فعالیت، سود حاصل تقسیم می گردد. بطور مثال شما مجوز واردات و فروش و یا مجوز خرید و صادرات کالای خاصی را از دولت دریافت و برای تامین سرمایه مورد نیاز اقدام به انتشار اوراق مضاربه می‌کنید؛ بعد از واگذاری اوراق و تامین سرمایه لازم، فعالیت بازرگانی مشخص خود را انجام داده و در پایان فعالیت، سود حاصله را پس از کسر سهم خود، بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کنید.

اوراق مضاربه عام با سررسید

در اوراق مضاربه عام با سررسید، ناشر اوراق را با سررسید معین و با دوره‌های مالی مشخص شده، منتشر می‌کند. با سرمایه جمع‌آوری‌شده از انتشار اوراق به فعالیت اقتصادی می‌پردازد و در دوره های مشخص شده سود حاصل از فعالیت خود را بین صاحبان اوراق تقسیم میکند.

اوراق مضاربه عام بدون سررسید

در اوراق مضاربه عام بدون سررسید، فعالیت و پرداخت سود مانند حالت قبل است با این تفاوت که سررسید ندارد و تا انحلال شرکت این اوراق دارای اعتبار بوده و در هر دوره مالی سود پرداخت می‌شود.

صکوک مضاربه چه ویژگی هایی دارد؟

اوراق مضاربه در بازار سرمایه دو ویژگی مهم و تأثیرگذار دارند که عبار‌ت‌اند از:

1. کلیه اطلاعات از قبیل ماهیت سرمایه، درصد سود تقسیمی و سایر اطلاعات لازم و مربوط به انتشار این اوراق باید به ثبت می‌رسد.
2. این اوراق یک ابزار مناسب برای توزیع یکنواخت ارزش‌افزوده در کل اقتصاد کشور به شمار می‌آید؛ چراکه اگر این اوراق در بازارهای اولیه و ثانویه با رقابتی سالم معامله شوند، نرخ بازدهی اوراق مضاربه به سمت نرخ‌های بازدهی بخش بازرگانی سوق داده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود و نرخ‌های بازدهی بخش بازرگانی به نرخ بازدهی در کل اقتصاد میل می‌کند.

ارکان اوراق مضاربه

1. بانی (شركت بازرگانی): مقصود از بانی، شركت بازرگانی است كه برای فعاليت تجاری به سـرمايه احتيـاج دارد. اين شركت ميتواند با در نظر گرفتن سرمايه مورد نياز و باانتخاب يك شـركت واسـط سرمايه مورد نياز خود را به وسيله انتشار اوراق مضاربه به دست آورد.
2. ناشر (واسط): ناشر اوراق مضاربه، شركت واسط است كه بعد از گرفتن مجوز قانونی به انتـشار اوراق مضاربه اقدام كرده و آنها را در برابر دريافت پول مشخصی (قيمت اسـمی اوراق) به سرمايه‌گذاران واگذار ميكند. رابطه حقوقی ناشر بـا متقاضـيان اوراق، رابطـه وكالـت است، به اين معنا كه ناشر با اعطای اوراق مضاربه، پول‌های سرمايه‌گذاران را در جايگاه وكيل دريافت ميكند و سپس به وكالـت از طـرف آنهـا بـا شـركت بازرگانی قـرارداد مضاربه ميبندد و پول‌ها را در اختيار شركت قرار مـيدهـد و ديگـر مـسائل مـرتبط بـا مضاربه را نيز پيگيری ميكند. در پايـان قـرارداد نيـز، ناشـر درصـدی از سـود عمليـات مضاربه را به خاطر حق وكالتش برميدارد و بقيه را بين صاحبان اوراق توزيع ميكند.
3. سرمایه‌گذاران (دارنده اوراق مضاربه): دارندگان اوراق مضاربه مالكان به صورت مشاع سرمايه‌ای هستند كه ناشر به وكالت ازطرف آنان بـا قـرارداد مـضاربه در اختيار شركت بازرگانی قرار داده است.

دارندگان اوراق ميتوانند اوراق مضاربه را نگـه دارند و در پايان قرارداد از منافع آنها استفاده كنند، همانطور كه ميتوانند در مواقع نيـاز به نقدينگي، اوراق را كه سند مالكيت مـشاع دارايـي اسـت، بـه سـرمايه‌گـذاران ديگـربفروشند.

4. امین: اگر اوراق مضاربه به صورت عرضه خصوصی به سـرمايه‌گـذاران فروختـه شـود، فقـط شركت واسط و سرمايه‌گذاران، طرف قرارداد هستند. اما اگر اوراق مضاربه به‌طور عمومی به تعداد زيادی از سرمايه‌گـذاران فروختـه شـود، غيـر از طـرف‌هـای قـرارداد، شخص ثالثی به نام امين، طرف قرارداد است كه به نمايندگی از طـرف دارنـدگان اوراق مضاربه بر اجراي تعهدهای انتشاردهنده نظارت ميكند.
5. شرکت تامین سرمایه: شركت تأمين سرمايه به عنوان كارگزار، از سوی شركت واسط، اوراق بهادار مـضاربه را پذيره‌نويسی ميكند.

مراحل انتشار اوراق مضاربه

1. نهاد واسط از طریق مشاور عرضه تأمین سرمایه با بانی برای انجام طرح تجاری وارد قرارداد می‌شود.
2. نهاد واسط برای تأمین مالی از طرف بانی به انتشار صکوک مضاربه اقدام می‌کند.
3. نهاد واسط، مبلغ حاصل از فروش اوراق به سرمایه‌گذاران را، برای انجام طرح تجاری در اختیار بانی قرار می‌دهد.
4. نهاد واسط پرداخت‌های منظم سود و عایدات نهایی حاصل از فعالیت تجاری را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌کند.
5. پس از پایان طرح تجاری، نهاد واسط مبلغ اسمی اوراق صکوک را از بانی اخذ کرده و به سپرده‌گذاران باز پرداخت می‌نماید.

قوانین حاکم بر صکوک مضاربه

زمانی که یک شخص اوراق مضاربه را خریداری می‌کند به یک مجموعه (ناشر) وکالت می‌دهد که بتواند با بانی، قرارداد مضاربه را منعقد کند. اگر یک شخص اوراق مضاربه را در بازارهای اول و دوم می‌خرد یعنی قبول کرده است که این سازوکار صورت گیرد.

بر اساس قانون اوراق بهادار، بانی تمام هزینه‌هایی که در اثر منتشرکردن اوراق مضاربه به وجود می‌آید، را بر عهده می‌گیرد. سهمی که بانی می‌برد بر اساس فاکتور‌های مختلفی شکل می‌گیرد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سود عملیات بازرگانی اشاره کرد که تمامی این موارد زیر نظر حسابرس انجام می‌گیرد تا از بروز تخلف جلوگیری شود. همچنین زمانی که سررسید اوراق فرابرسد و کالایی فروخته نشده باشد و یا مطالباتی تسویه نشده باشد، بانی وظیفه دارد تمامی مشکلات را حل کند و یا حتی کالای مانده را بخرد.

از طرف دیگر شرایطی که برای بانی تعریف شده است می‌توان به عدم امکان خرید اوراق توسط خود بانی و کسانی که با او در ارتباط هستند اشاره کرد. همچنین بانی وظیفه دارد که گزارش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوره‌ای را ترتیب دهد و در آن تمامی جزئیات مربوط به پرداخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها را لحاظ کرده و شیوه پرداخت را نیز مشخص نماید. اگر سود سررسید دوره بیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از حد انتظار قبلی باشد، میزان تفاوت آن باید به کسانی که اوراق را دارند پرداخت شود و زمانی که سود کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از حد انتظار باشد، میزان تفاوت آن را به بانی نمی‌دهند. زمانی که کسری رخ دهد، میزان تفاوت آن در دوره‌های بعدی حساب نمی‌شود. البته اگر گزارش دوره‌ای ارائه نشود و بانی از ارائه گزارش ممانعت کند، او باید حداقل سودی که تعیین شده است را پرداخت کند. این مبلغ معمولاً در بیانیه ثبت و اعلامیه پذیره‌نویسی، مشخص می‌شود.

سخن پایانی

در این مقاله در خصوص اینکه مضاربه چیست و انواع آن کدام است، مراحل انتشار اوراق آن به چه صورت است و چگونه می‌توان از آن سود کسب کرد پرداختیم. اوراق مضاربه یکی از ابزار‌هایی است که می‌تواند سبب رفع مشکل سرمایه در گردش شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها شود و چرخ‌های اقتصاد کشور را به تحرک وادارد و از سوی دیگر منافعی را برای سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاران در پی داشته باشد