اوراق بهادار چیست؟ بررسی جامع انواع اوراق بهادار

اوراق بهادار یک ابزار مالی قابل داد و ستد است که دارای ارزش مالی است. این اوراق به securities معروف هستند. این اوراق  یک ابزار مالی دارای ارزش پولی هستند که قابلیت تبدیل به پول نقد را دارند. اوراق بهادار می‌تواند نمایانگر ایفای مالکیت در یک شرکت سهامی عام (از طریق سهام) یا رابطه طلبکاری با یک نهاد دولتی یا یک شرکت (از طریق اوراق قرضه) یا حقوق مالکیت دیگری باشد. هدف از انتشار اوراق بهادار تامین مالی شرکت ها و نهاد ها جهت توسعه یا شروع یک فعالیت است. به بیانی بهتر شرکت ها جهت تامین منابع مورد نیاز خود در راستای انجام یک طرح توسعه یا شروع یک فعالیت، اقدام به انتشار اوراق بهادار می¬کنند و در مقابل پول دریافتی متعهد به پرداخت سود، یا انتقال بخشی از مالکیت سهام شرکت خود به افرادی که در این تامین مالی شرکت کرده اند می کنند.

انواع اوراق بهادار

اوراق بدهی

اوراق بدهی یا اوراق قرضه اسناد یا اوراق بهاداری هستند که به‌موجب آن شرکت انتشاردهنده متعهد می‌شود مبالغ مشخصی (بهره سالانه) را در زمان‌هایی خاص به دارنده آن پرداخت کند و در زمان مشخص (سررسید) اصل مبلغ را بازپرداخت کند. دارنده اوراق مذکور به‌عنوان بستانکار حق دریافت اصل و سود آن را دارد، ولی هیچ مالکیتی در شرکت ندارد. انواع اوراق‌بدهی را می‌توان تحت عنوان اوراق خزانه دولتی، اوراق صکوک از قبیل اوراق مشارکت ‌دولتی و شرکتی، اوراق مرابحه، اوراق استصناع، اوراق منفعت و ... سهام ممتاز و اوراق بهادار وثیقه‌ای نام برد. اینکه چرا به این اوراق، اوراق بدهی گفته می‌شود، در درجه اول به این دلیل است که عمدتا شرکت‌هایی که مشکل منابع مالی دارند یا نقدینگی کافی برای انجام کارهایشان ندارند، به‌جای اینکه از بانک وام بگیرند با انتشار این اوراق به‌نوعی اقدام به جمع‌آوری نقدینگی سرمایه‌گذاران کرده که اصطلاحاً در علوم مالی به آن تامین‌مالی گفته می‌شود.

این کار به این دلیل انجام می‌شود که شرکت برای ادامه فعالیت‌هایش یا انجام پروژه‌های جدیدتر نیاز به پول دارد. از جنبه دیگر در علم اقتصادی بدهی هم نوعی دارایی ارزشمند تلقی می‌شود، چراکه شما از طریق خلق آن و بازپرداخت آن در آینده صاحب دارایی بیشتری می‌شوید.

متقاضیان اصلی انتشار اوراق بدهی معمولا دولت‌ها هستند و اوراق بدهی دولتی یکی از معتبرترین نوع اوراق بدهی در جهان است که در عین حال ریسک اعتباری کشورها را هم نمایان می‌کند. در واقع هرچه اوراق بدهی دولتی یک کشور ارزشمندتر باشد، به معنای این است که اقتصاد و دولت آن کشور از شرایط بهتری برخوردار است.
در ادامه به بررسی انواع اوراق بدهی میپردازیم:

• اوراق قرضه: اوراق قرضه قراردادی است که در آن سرمایه‌گذار به شرکت یا نهاد خاص پولی را قرض می‌دهد و به‌صورت دوره‌ای سود آن را دریافت می‌کند.
• اوراق مشارکت: اوراق مشارکت اوراقی هستند به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین که برای تأمین بخشی از منابع مالی موردنیاز طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تأمین منابع مالی لازم برای تهیۀ مواد ‌اولیه موردنیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، ‌شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکت‌های ‌وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های‌ یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.
• اوراق قرضه اسلامی (صکوک): صکوک اوراق بهادار با ارزش یکسانی هستند که دارندگان آن به صورت مشاع مالک یک یا چند دارایی و منافع حاصل از آن خواهند بود.
• اوراق اجاره (صکوک اجاره): اوراق اجاره اوراقی هستند که بابت خرید دارایی های ثابتی هم چون ماشین آلات و تجهیزات، زمین، وسایل حمل ونقل(مانند هواپیما) و ساختمان و تأسیسات منتشر می شود. بنابراین خریداران اوراق اجاره در حکم مالک آن دارایی محسوب می شوند. لازم به ذکر است که اوراق مضاربه نیز نوعی از صکوک است که در تجارت و داد و ستد مورد استفاده قرار میگیرد. 
• اوراق خرانه: وراق بهاداری است که دولت جمهوری اسلامی ایران برای تسویه بدهی‌های خود به پیمانکاران و طلبکاران غیردولتی واگذار می‌نماید. این اوراق، بانام، دارای سررسید مشخص و قیمت اسمی معین است. این اسناد معمولاً بدون کوپن سود بوده و خریدار این اوراق از اختلاف قیمت بازاری و قیمت اسمی آن در سررسید سود می‌برند. اوراق خزانه اسلامی ریسک نکول و ریسک عدم نقدشوندگی ندارند.
• گواهی سپرده: اوراق گواهی سپرده، در واقع اوراق بهاداری است که موسسات مالی و بانک ها با دریافت مجوز از بانک مرکزی منتشر می کنند و به واسطه آن شرایطی برای سرمایه گذاری افراد فراهم می آورند. اوراق گواهی سپرده به دو شکل بلند مدت و کوتاه مدت ارائه می شود. سررسید این اوراق یک یا چند ماهه و یا یک تا پنج ساله از تاریخ انتشار آن ها می باشد.

اوراق سرمایه ای

در میان اوراق بهادار موجود در بازار، سهام متداول‌ترین ورقه بهادار محسوب می‌شود. سهام، دارای ارزش اسمی بوده و تعداد آن برای هر شرکت، بسته به میزان سرمایه آن شرکت متغیر است. ارزش اسمی هر سهم عادی در بورس اوراق بهادار برابر با ۱۰۰ تومان یا ۱۰۰۰ ریال است. تعداد سهام عادی هر شرکت نیز حاصل تقسیم سرمایه آن بر ارزش اسمی هر سهم است. سهام عادی یک نوع دارایی مالی است که نشان‌دهنده مالکیت صاحب آن در یک شرکت است. سهامداران صاحب سود سهام سالیانه، دارای حق رای در مجامع آن شرکت و برخوردار از منافع افزایش یا کاهش قیمت سهام هستند. برخلاف دارندگان اوراق بدهی که عموماً فقط سود و ارزش اسمی دریافت می‌کنند، دارندگان سهام قادر هستند تا از سود سهام خود منفعت کسب کنند.

در ادامه به بررسی انواع اوراق صاحبان سهام میپردازیم:

• سهام عادی: به میزان تعداد سهام خود حق رای دارند. البته این جمله به آن معنی نیست که می‌توانند نظرات شخصی خود را روی شرکت اعمال کنند، اما توانایی استفاده از حق رای خود را دارند. سهام‌داران عادی، حق تقدم برای خرید سهم نیز دارند. به عبارت بهتر بعد از افزایش سرمایه، شرکت می‌تواند سهام جدیدی ارائه کند که باعث کاهش ارزش بازاری سهم می‌شود. برای جلوگیری از کاهش ارزش دارایی سهام‌داران فعلی، اولویت و حق تقدم با آن‌هاست که بر اساس میزان سهمی که دارند، مشخص می‌شود.
• سهام ممتاز: سهام ممتاز نسبت به سهام عادی از امتیازاتی ویژه و از پیش تعیین‌شده برخوردار است. در واقع این سهام نوعی گواهی مالکیت است که به صاحب آن حق و حقوقی مشخص و ثابت را از دارایی‌های شرکت تخصیص می‌دهد. این سهام قابل انتقال است. در واقع پرداخت سود، برای سهام ممتاز نسبت به سهام عادی اولویت دارد و باید کامل پرداخت شود.

• سهام بانام: سهامی است که به‌صورت مخصوص برای فردی خاص تعریف‌شده و به نام وی است.
• سهام بی‌نام: به ‌نوعی از سهام اطلاق می‌شود که به‌صورت عمومی صادر شده و در اوراق قرضه آن نام هیچ‌کسی قید نمی‌شود. در حال حاضر به دلیل مسائل مربوط به پولشویی صدور سهام بی نام جایز نیست. 
• سهام نقدی: سهام نقدی به سهامی اطلاق می‌شود که مبلغ آن به شکل نقدی پرداخت شده باشد.
• سهام غیرنقدی: سهام غیرنقدی نیز سهامی است که قیمت آن در قالب آورده غیرنقدی شامل ساختمان، خودرو، ماشین آلات، لوازم اداری، مواد اولیه و نظایر آن تامین شده باشد.
• سهام انتفاعی: سهام انتفاعی در برابر امتیازی می باشد که دولت برای انتقال صنایع به منطقه های محروم  یا انجام نوعی خدمت در منطقه های خاص برای یک شرکت صادر کند و شرکت هم موظف می باشد که در آخر فعالیت، دارایی خود را به دولت واگذار کند.
• سهام سرمایه‌ای: سهام سرمایه ای برابر است با ارزش اسمی سهام منتشر شده یک شرکت.

اوراق بهادار مشتقه

قراردادهای مشتقه به نوعی از قراردادهای مالی اطلاق می‌‌‌‌شود که ارزش خود را از کالای فیزیکی(دارایی پایه) یا مالی می‌‌‌‌گیرند. دارایی پایه می‌‌‌‌تواند به شکل سهام، کالا، نرخ‌های بهره، صنعت ساخت‌و‌ساز یا هر نوع دارایی دیگر باشد.

اوراق مشتقه در واقع نوعی اوراق بهادار با قیمتی هستند که ارزش آن به یک یا چند دارایی که از آن مشتق می‌شوند، بستگی دارد. خود مشتقه قراردادی است بین دو یا چند طرف بر اساس یک یا چند دارایی. ارزش مشتقه به‌وسیله نوسانات دارایی مبنا تعیین می‌شود. رایج‌ترین دارایی‌های مبنا عبارت‌اند از سهام، طلا، انواع کالاها یا کامودیتی ها، ارز، شاخص‌های بازار و…
اوراق مشتقه به‌طورکلی یا در بازار بورس یا در بازارهای متشکل خارج از بورس معامله می‌شوند. اوراق مشتقه خارج از بورس بخش بزرگ‌تری از مشتقه‌ها را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذاری نشده‌اند، درحالی‌که مشتقه‌های معامله شده در بورس استانداردسازی شده‌اند. امروزه چهار نوع اوراق مشتقه اصلی مورد معامله قرار می‌گیرد که شامل «قراردادهای سلف»، «قراردادهای آتی»، «قراردادهای اختيار معامله» و «قراردادهای معاوضه» می‌شود.

در ادامه به بررسی انواع اوراق صاحبان سهام میپردازیم:

• قراردادهای آتی: قرارداد آتی یا قرارداد Futures نوعی قرارداد پرکابرد در بورس کالا است که از سال ۱۳۸۷ مورد استفاده قرار گرفته‌است. طبق این قرارداد، یک دارایی مشخص در زمانی معین و با قیمتی معلوم که مورد توافق طرفین قرارداد است، مورد معامله قرار می‌گیرد.
• اختیار معامله: اختیار معامله یا Option، قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است و بورس اوراق بهادار اختیار معاملات سهام شرکت‌های مختلف بورسی را تعیین می‌کند. بر اساس این قرار داد، خریدار قرارداد حق دارد که مقدار معینی از دارایی مشخص شده در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد.
• قرارداد سلف: قرارداد سلف یا Salam contract است که به موجب آن خریدار وجوه مورد تعهد خود را در زمان معامله به فروشنده می‌پردازد و فروشنده متعهد می‌گردد که کالای مورد معامله را در سر رسید تعیین شده به خریدار تحویل دهد. خریدار نمی تواند قبل از سررسید، کالای مورد معامله را به خود فروشنده و یا افرادی غیر از او بفروشد.
• قرارداد معاوضه‌ای: قرارداد معاوضه یا Swap Contract یکی از انواع اوراق مشتقه است که تاثیرات خوبی در کاهش ریسک فعالیت در یک بازار مالی دارد. منظور از اوراق مشتقه، اوراق بهادار و ارزشمندی هستند که در اصل از یک نوع دارایی پایه مشتق شده‌اند و ارزش هریک از آن‌ها متناسب با نوع دارایی پایه متفاوت خواهد بود.

سخن پایانی

آشنایی کامل با هریک از این بازار ها می‌تواند عایدی بسیاری داشته باشد، همچنین ترکیبی از تمامی این اوراق در سرمایه گذاری هم دغدغه و اصل چینش پرتفوی متنوع را برای مخاطبین به همراه دارد. میتواند سبب کاهش ریسک شود. تنها کافیست با دید باز و وسیع در هریک از بازارها اقدام به سرمایه گذاری کرد.