ارکان بازار سرمایه در ایران چیست و هر یک چه وظایفی دارند؟

فعالین بازارهای مالی به دو دسته کلی تقسیم می شوند، این افراد یا سرمایه گذاران در بورس ها هستند که اقدام به خرید و فروش سهام یا کالا می کنند یا اینکه کارمندان نهادهای مالی مختلف هستند. فعالین بازار، برای درک درست بازار نیاز دارند تا نهادهای تصمیم گیر این بازار را بشناسند و بدانند هر رکن بازار چه خدماتی را ارائه می دهد، چه تصمیماتی می گیرد و چه مسئولیت هایی را بر عهده دارد. در این مقاله در خصوص ارکان تصمیم گیر  بازار سرمایه نکاتی ارائه می گردد. عمده نیاز سرمایه گذاران اما با نهادهای فعال در بازار سرمایه است که در مقاله بعدی در خصوص آن ها توضیحاتی ارائه می گردد.

 ارکان و نهادهای بازار سرمایه در یک نگاه کلی

 شورای عالی بورس و اوراق بهادار

این شورا بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است که "تصویب سیاست کلان و خط مشی بازار در قالب سیاست‌های کلی نظام"، "اتخاذ تدابیر لازم برای ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار" و "اعمال نظارت عالیه بر اجرای قانون بازار اوراق بهادار" از مهمترین وظایف آن است.

اعضای شورای عالی بورس و اوراق بهادار بر اساس قانون بازار به شرح ذیل است:

• وزیر اقتصاد به‌عنوان ریاست شورا
• وزیر بازرگانی (در حال حاضر با توجه به این که این وزارت خانه وجود ندارد وزارت صنعت، معدن و تجارت جایگزین آن شده است)
• رئیس‌کل بانک مرکزی
• روسای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون
• رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار به‌عنوان دبیر شورا و سخنگوی سازمان
• دادستان کل کشور یا معاون وی
• یک نفر نماینده از طرف کانون‌ها (کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار، کانون نهادهای سرمایه گذاری ایران و موسسه کانون شرکت های سرمایه گذاری سهام عدالت)
• سه نفر خبره مالی منحصراً از بخش خصوصی با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار
• یک نفر خبره منحصراً از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط

این شورا سیاست های کلان حاکم بر بازار سرمایه را تصویب می کند و دبیرخانه آن نیز بر عهده سازمان بورس و اوراق بهادار است.

سازمان بورس و اوراق بهادار

این سازمان مؤسسه عمومی غیردولتی است که دارای شخصیت حقوقی و مالی مستقل بوده و از محل کارمزدهای دریافتی و سهمی از حق پذیرش شرکت‌ها در بورس‌ها و سایر درآمدها، اداره می‌شود. ماموریت سازمان حفظ، تقویت و توسعه بازار سرمایه باثبات، شفاف، منصفانه و کارا است. در واقع سازمان بورس و اوراق بهادار نهاد ناظر بازار سرمایه و متولی آن است.

سازمان بورس و اوراق بهادار در سال 1384 فعالیت خود را آغاز کرد، پیش تر از آن نیز  "سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران" وظایف سازمان بورس را بر عهده داشت که در سال 1346 تاسیس شده بود.

نشانی سایت سازمان بورس و اوراق بهادار www.seo.ir است.

شرکت بورس اوراق بهادار تهران

بورس اوراق بهادار تهران، بازاری متشکل و خودانتظام است که اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران مورد دادوستد قرار می‌گیرد. این شرکت در قالب فعلی خود به صورت شرکت سهامی عام در سال ۱۳۸۵ تاسیس شد. در گذشته نیز برخی از وظایف بورس تهران بر عهده سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران بود.

مأموریت اصلی بورس تهران به طور خلاصه ایجاد یک بازاری است که در آن سهام شرکت ها معامله می شوند، به گونه ای که عموم مردم نیز می بایست به آن دسترسی داشته باشند. دسترسی مردم به معاملات از طریق شرکت های کارگزاری صورت می پذیرد اما مسئولین معاملات و نظارت بر آن عهده بورس تهران است. در واقع اگر سازمان بورس را رکن نظارتی بدانیم، بورس تهران رکن اجرایی بازار است.

در بورس، معاملات سهام، حق تقدم سهام، اوراق بدهی (انواع اوراق مشارکت، صکوک و ...)، اوراق مشتقه (قراردادهای آتی و اختیار معامله) و صندوق‌های سرمایه گذاری امکان پذیر است. یکی از مهم ترین وظیفه دیگر بورس هت پذیرش شرکت ها  است. این شرکت ها یا برای بار اول پذیرش (عرضه اولیه) می شوند یا شرکت هایی هستند که در بورس های داخلی یا خارجی معامله می شدند و در بورس تهران نیز قابلیت معامله را پیدا می کنند. در حال حاضر همه شرکت های پذیرفته شده در بورس داخلی هستند و شرکت های خارجی در آن قابلیت معامله را پیدا نکردند.

یکی دیگر از وظایف بورس تهران انتشار آمار معاملات و محاسبه شاخص ها است که شاخص کل بورس تهران یکی از مهمترین شاخص هایی است که عملکرد بورس تهران را نشان می دهد.

از نظر تاریخی بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن سال ۱۳۴۶ فعالیت خود را با انجام چند معامله روی سهام بانک «توسعه صنعتی و معدنی» آغاز کرد. در پی آن، «شرکت نفت پارس»، «اوراق قرضه دولتی»، «اسناد خزانه»، «اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی» و «اوراق قرضه عباس‌آباد» به بورس تهران راه یافتند.

نشانی سایت بورس تهران www.tse.ir است و محل فعالیت بورس تهران پیشتر در ساختمان حافظ بوده و اکنون به سعادت آباد انتقال یافت.

شرکت فرابورس ایران

باهدف ایفای نقش بازار خارج از بورس، شرکت فرابورس ایران در سال ۸۸ به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در واقع فرابورس ایران با ساختار و جایگاه قانونی مشابه بورس اما با شرایط پذیرش و معامله ساده‌تر ایجاد شد. مهم‌ترین وظیفه فرابورس ایران، ساماندهی و هدایت بخشی از بازار سرمایه است که شرایط ورود به بورس اوراق بهادار را ندارند. در حال حاضر ۹ بازار و تابلو معاملاتی شامل بازارهای اول، دوم، سوم، پایه زرد، پایه نارنجی، پایه قرمز، بازار ابزارهای نوین مالی، بازار شرکت‌های کوچک و متوسط و بازار مشتقه در فرابورس ایران به فعالیت مشغول‌اند.

در بازار ابزارهای نوین مالی صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)، صندوق‌های جسورانه (VC)، اوراق تامین مالی استاندارد، اوراق تامین مالی واجد شرایط خاص، اسناد خزانه اسلامی و اوراق تسهیلات مسکن  و ملی (تسه و تملی) مورد معامله قرار می‌گیرند که بسیاری از آن‌ها برای نخستین بار توسط فرابورس به مخاطبان و ذی‌نفعان مختلف معرفی شده‌اند. نشانی سایت www.ifb.ir است. در این مقاله می‌توانید تفاوت بورس و فرابورس را بخوانید.

شرکت بورس کالای ایران

شرکت به عنوان یک شرکت جدید و مستقل از سازمان های کارگزاران بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی ، پس از پذیره نویسی در ۴ گروه سهامداری و برگزاری مجمع عمومی از سال ۱۳۸۶ فعالیت خود را آغاز کرد. معاملات این بورس در حیطه داد و ستد کالا تعریف می شود که عمده آن به صورت فیزیکی انجام می پذیرد.

در بورس کالای ایران داد و ستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه، سلف، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی و اختیار معامله انجام می پذیرد. در بخشی از این بورس که کالاها تحویل می شوند معمولاً مواد خام و مواد اولیه مانند فلزات، شمش طلا، پنبه، گندم، برنج و ... مورد معامله قرار می‌گیرد. هر بازار کالایی زیرمجموعه بورس کالا را بانام همان کالایی که مورد معامله قرار می‌گیرد نام‌گذاری می‌کنند.

معاملات بورس آتی زعفران معدود ابزارهایی است که در بورس کالای کشورمان وجود دارد که در آن تعداد زیادی از فعالان حقیقی نیز حضور دارند و در هر سه بخش فیزیکی، آتی و آپشن قابلیت معامله را دارد.

نشانی سایت بورس کالای ایران www.ime.co.ir است.

شرکت بورس انرژی ایران

در پی درخواست‌های جداگانه‌ای که برای راه‌اندازی بورس نفت و برق در شورای عالی بورس و اوراق بهادار ایران مطرح شد سرانجام در سال ۱۳۹۰ ، تجمیع این درخواست‌ها به راه‌اندازی بورس انرژی منجر شد.

بر این اساس، بورس انرژی به‌ عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضۀ محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال‌سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت. نخستین معاملات این بورس روی کالاهای برق، قطران و زغال‌سنگ در اسفند ۱۳۹۱ رقم خورد. برخلاف سایر بورس های دیگر، عمده فعالین این بورس را شرکت های حقوقی و نهادهای دولتی و شبه دولتی تشکیل می دهند. نشانی سایت بورس انرژی www.irenex.ir است.

شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (CSDI)

این شرکت جهت انجام امور مربوط به پیش از معاملات و پس از معاملات بازارهای سهام، کالا و بازارهای خارج از بورس در سال ۱۳۸۴ تشکیل شد. پس از معاملات بازارهای مالی، وظیفه این شرکت شامل سپرده‌گذاری و ثبت، نگهداری و انتقال اوراق بهادار و پایاپای و تسویه معاملات است. شرکت سپرده‌گذاری دارای یک سیستم الکترونیکی است که بر اساس آن مالکیت اوراق بهادار، بدون نیاز به مبادله فیزیکی گواهی سهام یا هر سند کاغذی دیگر، هم‌زمان با انتقال اوراق از یک حساب به‌حساب دیگر تغییر می‌کند. ازاین‌رو عملکرد آن بسیار شبیه عملکرد بانک است. در واقع سپرده‌گذاری به‌عنوان یک‌نهاد امین، وظیفۀ نگهداری و نقل‌وانتقال اوراق بهادار سرمایه‌گذاران را بر عهده دارد. سامانه های الکترونیکی شرکت عبارتند از:

• درگاه الکترونیکی سهامداران (دارا)
• درگاه الکترونیکی کارگزاران (کارا)
• درگاه الکترونیکی ناشران (دانا)
• سامانه وضعیت دارایی سهامداران IPS
• سامانه نت کلیر
• سامانه اطلاعاتی مشتریان آنلاین ( CsdiData)
• سامانه توزیع انلاین گواهینامه
• سامانه پس از معاملات IRPT
• سامانه جامع ثبت اطلاعات مشتریان (سجام)

عموم مردم سپرده گذاری را با سامانه سجام می شناسند، سامانه سجام تلاش می‌کند تا خدمات سریع‌تر و بهتری را به سرمایه‌گذاران ارایه دهد. تمامی سرمایه‌گذارانی که در سامانه سجام ثبت ‌نام کردند بایداطلاعاتی که از آنها خواسته شده را تکمیل کنند.

نشــانی ســایت شرکت سپـــرده گـــذاری مـــرکــزی اوراق بهـــادار و تسویـــه وجـــوه www.csdiran.com است.

شرکت مدیریت فناوری بورس تهران

این شرکت به‌عنوان یکی از شرکت‌های زیرساخت برای ارائه‌ خدمات به چرخه‌ کامل «معاملات الکترونیکی» ابزارهای مالی به ارکان بازار سرمایه، تحت نظارت مستقیم سازمان بورس و اوراق بهادار، به نشانی www.tsetmc.ir فعالیت می‌کند. مدیریت سیستم معاملات، محاسبه شاخص‌های مختلف بازار و انتشار لحظه‌ای اطلاعات مربوط به معاملات ازجمله وظایف مهم این شرکت است. معاملات سهامداران بازار، توسط این شرکت نمایش داده می‌شود و سرمایه گذاران می توانند به سادگی فرآیند معاملات را از ابتدا تا انتهای زمان معاملات مشاهده نمایند. سایر درگاه های دریافت سفارشات مشتریان در نهایت متصل به سیستم معاملات هستند.

به جز سایت tsetmc، مدیریت سایت fipiran نیز بر عهده این شرکت است که مقایسه عملکرد صندوق های سرمایه گذاری را برعهده دارد.

شرکت رایان بورس

شرکت رایان بورس در سال ۱۳۹۰ توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و با هدف ارائه راهکارهای نوین در صنعت فناوری اطلاعات به صورت سهامی خاص تأسیس گردید. سامانۀ یکپارچه گردآوری، نظارت و انتشار الکترونیکی اطلاعات به نشانی  www.codal.ir توسط این شرکت طراحی شده است. وظیفه کدال مکانیزه کردن جمع آوری، بررسی و انتشار اطلاعات مالی شرکت های ثبت‌شده نزد سازمان و سایر اشخاصی که طبق قانون بازار اوراق بهادار ملزم به گزارش اطلاعات خود هستند، است.

شرکت اطلاع‌رسانی و آموزش بورس

این شرکت وابسته به سازمان بورس و اوراق بهادار است و در مردادماه ۱۳۸۳ تاسیس شد. شعار این شرکت "با ما بورس را بشناسید" بوده و نشانی آن نیز www.semedco.ir است.

برخی از فعالیت های این شرکت برگزاری دوره‌های آموزشی عمومی و تخصصی در حوزه بازار سرمایـه، برگزاری آزمون گواهینامه‌های حرفه‌ای سازمان بورس و اوراق بهادار، برگزاری نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و سمینارهای تخصصی، انتشار کتب، مجلات، نشریات الکترونیک، لوح‌های فشرده و سایر انواع بسته‌های آموزشی مکتوب، الکترونیک، دیداری و شنیداری است. وب سایت انتشارات بورس به نشانیwww.boursepub.ir به عنوان مرجع کتب مالی بخش دیگری از خدمات این شرکت است. این شرکت هم چنین اقدام به راه اندازی مرکز ارتباط بورس نموده که سرمایه گذاران می توانند با گرفتن شماره ۶۳۷۵ سوالات و ابهامات خود را در حوزه بازار سرمایه برطرف نمایند.

نهادهای اشاره شده به نوعی ارکان بازار سرمایه ایران هستند که بخش عمده ای از آن ها خود انتظام محسوب می شوند. در مقاله بعدی در خصوص نهادهای مالی فعال بازار سرمایه که خصوصی هستند نکاتی ارائه خواهد شد.

چنانچه به دنیای بورس علاقه دارید حتما مقاله تاریخچه پیدایش بورس را مطالعه کنید.