تاریخچه پیدایش بورس در ایران و روند تکامل و پیشرفت آن تا به امروز

تاریخچه پیدایش بورس در ایران

در سال ۱۳۱۵ به درخواست دولت ایران، شخصی بلژیکی به نام “وان لوترفلد” درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران بررسی‌هایی انجام داد و طرح قانونی تأسیس و اساسنامه آن را نیز تهیه کرد.

از آن‌جایی که بورس از بدو تاسیس در بلژیک ایجاد و رشد پیدا کرد تلاش های وان لوترفلد بلژیکی نیز دقت لازم برای تاسیس بورس را داشت. از طرفی با توجه به اینکه اولین قانون تجارت نیز در 13 اردیبهشت 1311 به تصویب مجلس شورای ملی وقت درآمد همه شرایط لازم برای تشکیل بورس فراهم بود و قوانین بالادستی نیز برای تشکیل آن وجود داشت اما  به علت نامساعد بودن شرایط برای ایجاد بورس اوراق بهادار و وقوع جنگ جهانی دوم تمام کارهای انجام شده متوقف شد و ۲۵ سال به تأخیر افتاد.

بالاخره در سال ۱۳۴۱، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگان وزارت دارایی، وزارت بازرگانی و بانک توسعه‌ صنعتی و معدنی ایران تشکیل و موافقت‌‌نامه‌ اولیه تأسیس بورس سهام در این کمیسیون، تنظیم شد.

در اواخر همان سال، هیأتـی از بورس بروکسل به سرپرستی دبیرکل این بورس برای مشارکت در راه‌اندازی بورس ایران، به کشورمان دعوت شدند و نحوه تأسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن و کیفیت تصدی دولت، کم و بیش مشخص شد و چهار سال بعد یعنی در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. نهایتا بورس از پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، فعالیت خود را به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. 

کدام شرکت برای اولین بار سهام خود را در بورس عرضه کرد ؟

در 15 بهمن 1346 بورس تهران با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان فعالیت خود را شروع کرد و بلافاصله پس از آن  سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‌آباد نیز در ادامه در بورس تهران به عنوان ابزارهای بازار سهام و بدهی آغاز به فعالیت کردند. 

بررسی دوره ها و روند تکامل بورس در ایران 

دوره اول بورس: سال های 1346 الی 1357 

این دوره در واقع بورس پیش از انقلاب نام دارد که در دوره اول، از مشوق‌هایی مثل معافیت‌های مالی برای تشویق شرکت‌ها و موسسات برای عرضه سهام خود در بورس استفاده شد. به همین دلیل طی پانزده سال ابتدایی که از شروع فعالیت بورس می‌گذشت، تعداد سهام شرکت‌هایی که در بورس پذیرفته شدند، به ۱۰۵ شرکت رسید. شرکت های نفت پارس، ایران ناسیونال، سیمان شمال، گروه مینو، سیمان تهران و ... شرکت هایی بودند که پیش از انقلاب در بورس پذیرش شدند. 

نشست اولیه جهت تاسیس بورس تهران
 

تابلوی معاملات بورس تهران در سال 1348
 

دوره دوم بورس بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷

در سال ۱۳۵۷ که به خاطر انقلاب اسلامی بسیاری از واحدهای تولیدی و بازرگانی در تعطیلی به سر می‌بردند، بورس اوراق بهادار تهران نیز با کاهش معاملات همراه بود. علاوه بر این، وقوع جنگ ایران و عراق و همچنین عوامل مختلف دیگر بورس ایران را تا سال ۱۳۶۱ تقریبا به حال توقف درآورد. در سال ۱۳۶۳ نیز با تصمیم دولت برای واگذاری تعدادی از کارخانه‌های دولتی به کارگران و دیگر افراد بخش خصوصی، معاملات سهام با افزایش روبه‌رو شد اما با این حال تا سال ۱۳۶۷ حجم معاملات نرخ کاهشی داشت و به همین منوال ادامه یافت.

در تابستان ۱۳۶۷ ایران قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل متحد را پذیرفت که این موضوع در کنار عوامل دیگری مثل تصویب قانون جدید مالیات مستقیم و قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران باعث افزایش رونق معاملات در بازار بورس اوراق بهادار تهران گردید. در سال ۱۳۵۷، تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده ۱۰۵ شرکت بوده که به ۵۶ شرکت در پایان سال ۱۳۶۷ تقلیل یافت.

دوره سوم بورس بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۳

در دوره سوم بورس به خصوص از سال ۱۳۷۶ دوره تازه‌ای از فعالیت بورس اوراق بهادار شکل گرفت و زمینه‌های تحولات آتی این بازار پایه‌ریزی شد. در دوره سوم که از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۸۳ ادامه داشت، عوامل مختلفی مثل ایجاد فضای رقابتی سالم و بالارفتن علاقه سرمایه‌گذاران و اعتبار فعالیت‌ها باعث شد تا بورس بار دیگر نشانه‌های مثبتی را از خود نشان دهد. از طرفی بورس های کالایی نیز پس از تصویب برنامه 5 ساله سوم توسعه در سال 1379 به صورت جدی دنبال شدند و دیگر بورس صرفا اوراق بهاداری نبود بلکه کالایی هم بود. 

تصویر قانون برنامه سوم توسعه که منجر به ایجاد بورس های کالایی نیز شد.

دوره چهارم بورس از سال‌ ۱۳۸۴ تاکنون

در سال 1384 قانون بازار اوراق بهادار به شکل جدیدی تصویب شد و در آن نهاد ناظر و اجرایی که پیش از این یکی بودند، از هم جدا شدند. به عبارتی در این قانون سازمان کارگزاران بورس و اوراق بهادار تهران منحل شد و وظایف و اختیارات ضابطه‌گذاری و نظارتی آن به سازمان بورس و اوراق بهادار انتقال یافت و برخی از وظایف و اختیارات عملیاتی آن نیز به بورس ها (بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالای ایران و بورس انرژی ایران) انتقال پیدا کرد.

در دوره چهارم بورس تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس از ۴۲۲ شرکت در پایان سال ۱۳۸۳ به ۴۳۵ شرکت در پایان سال ۱۳۸۵ رسید. علاوه بر این، از مهم‌ترین رویدادهای بورس در بین سال‌های ۱۳۸۴ و زمان حال می‌توان به تشکیل سازمان بورس و اوراق بهادار، تشکیل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار و همچنین تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد.

گفتنی است از سال 1389 معاملات آنلاین آغاز به کار کرد و همین موضوع باعث افزایش  حجم معاملات علاقه بیشتر مردم برای سرمایه‌گذاری در این بازار شد. در حال حاضر حدودا 800 شرکت در بورس های اوراق بهاداری مشغول به فعالیت هستند و حدودا 43 ابزار و قرارداد نیز در بورس های کشور وجود دارد. 

برخی از قراردادها و ابزارهای موجود در بورس های اوراق بهادار و کالایی

بورس های فعال در ایران

در حـال حاضر، چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سـازمان بورس و اوراق بهـادار فعالیت مـی‌کنند.

بورس اوراق بهادار تهران

در آن، سهام شرکت‌ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت خریدوفروش می‌شود. فعالیت این بورس از ۱۵ بهمن ۱۳۴۶ شروع شده اما زمان تاسیس شرکت بورس اوراق بهادار تهران سال ۱۳۸۵ بوده است.

فرابورس

در فرابورس ایران سهام شرکت‌هایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمی‌شوند، مورد دادوستد قرار می‌گیرد. این بورس در مهرماه ۱۳۸۸ تشکیل شده است. یکی از مهمترین بازارهای بورس به عنوان بازار پایه نیز در همین بورس فعال است. در واقع شرکت هایی که از بورس ها اخراج شدند یا توانایی پذیرش ندارد در این بازار فعال هستند. 

بورس کالا

بورس کالای ایران که در آن انواع کالاها مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و قراردادهای آتی زعفران و... خریدوفروش می‌شود. این بورس از شهریورماه ۱۳۸۲ تحت عنوان بورس فلزات آغاز به کار کرد که نهایتا بعد از تصویب قانون بازار اوراق بهادار از مهرماه ۱۳۸۶ آغاز به فعالیت کرد. در واقع بخش عمده ای از معاملات در این بورس تسویه فیزیکی و نقدی دارد. 

بورس انرژی

در نهایت  چهارمین بورس، تحت عنوان بورس انرژی ایران به‌تازگی تأسیس ‌شده و در آن، حامل‌های انرژی با محوریت برق، نفت و بنزین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حامل‌های انرژی، خرید و فروش شود. این بورس از سال ۱۳۹۱ فعالیت خود را شروع کرد.

زمان آغاز به کار برخی از ارکان بازار سرمایه کشور